Giriş

Organ transplantasyonu son evre hastalıkların tedavisi için en önemli seçenektir. Ancak bekleme listesindeki hasta sayısı ve gerçekleştirilen nakil sayısı arasında büyük bir fark görülmektedir (1). Bu farkın giderek artması organ nakline ait etik sorunlar oluşturmaktadır. Etik sorunlar ve diğer kısıtlılıklar organ naklinin yasal düzenlemeler ile kontrol edilmesini gerektirir. Global olarak transplantasyonda lider konumda olan ülkelerden Birleşik Devletler’de tüm süreç yasal düzenlemeler ile birlikte United Network for Organ Sharing (UNOS) tarafından düzenlenir. UNOS kar amacı gütmeyen bağımsız bir kuruluş olarak faaliyet gösterir (2).

Ülkemizde Prof. Dr. Mehmet Haberal tarafından 1975 yılında ilk kez canlıdan böbrek nakli ve 1978 yılında Eurotransplant organizasyonundan temin edilen organ ile ilk kez kadavradan böbrek nakli gerçekleştirilmiştir. Ancak giderek artan nakil gereksinimi ve donör teminindeki zorluklar ülkemizde yasal düzenlemeyi zorunlu hale getirmiştir. Prof. Dr. Mehmet Haberal’in önemli katkıları ile 1979 yılında 2238 sayılı “Organ ve Doku Alınması, Saklanması, Aşılanması ve Nakli Hakkındaki Kanun” yürürlüğe girmiş ve bu düzenleme ile ülkemizde transplantasyon ameliyatları hız kazanmış ve yasal güvence altına alınmıştır. Bu sayede aynı yıl ilk kez yerli kaynaklı kadavradan böbrek nakli gerçekleştirilmiştir (3).

Ülkemizde organ nakli hizmetleri devlet gözetiminde gerçekleştirilir. Programın yürütücüsü ve denetleyicisi T.C. Sağlık Bakanlığı Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Doku, Organ Nakli ve Diyaliz Hizmetleri Başkanlığı’dır (4). İlgili mevzuatın ana dayanağı 2238 sayılı “Organ ve Doku Alınması, Saklanması, Aşılanması ve Nakli Hakkındaki Kanun” olarak belirlenmiştir (5). Bu kanun esas alınarak çıkarılan yönerge ve yönetmelikler ülkemizdeki organ nakli hizmetlerinin ayrıntılarını düzenlemektedir (5,6). 2008 tarihli 19735 sayılı Ulusal Organ ve Doku Nakli Koordinasyon Sistemi Yönergesi’nin amacı organ ve doku dağıtımına ilişkin usûl ve esasları belirlemek; organ ve doku nakli hizmetleri ile ilgili merkezlerin ve bu merkezlerde görevli personelin görev ve sorumluluklarına ilişkin usul ve esasları düzenlemek olarak belirlenmiştir (5). Organ Nakli Hizmetleri Yönetmeliği ise 09.12.2022 tarihli 32008 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanarak güncellenmiştir (6).

Organ Nakli Hizmetleri Yönetmeliği’nin güncel hali ülkemizdeki mevzuat açısından önemli değişiklikler getirmiştir ve 2012 yılında Resmi Gazete’de yayımlanan “Organ ve Doku Nakli Hizmetleri Yönetmeliği” yürürlükten kaldırılmıştır. Yeni yönetmelik ile birinci bölümde başlangıç hükümleri, ikinci bölümde bilimsel danışma komisyonları ve koordinatörler komisyonu, üçüncü bölümde beyin ölümü, ölü vericiden organ bağışı ve nakli, ulusal ve bölgesel koordinasyon merkezleri, dördüncü bölümde canlı vericiden organ bağışı ve nakli, beşinci bölümde organ nakli merkezleri, altıncı bölümde organ kaynağı merkezleri, yedinci bölümde nakil sayıları, denetim ve sekizinci bölümde son hükümler belirlenmiştir. Yönetmelik kapsamında beş ek ile bu bölümler ayrıntılandırılmıştır. Bu özel sayının konusu beyin ölümü olduğundan bu derlemede üçüncü bölüm ve Ek-1 ile getirilen yenilikler incelenecektir (6).

Yönetmeliğin ana metninde; üçüncü bölümde “Beyin ölümü” başlıklı madde 8 birinci bendinde tanının yine aynı branştaki hekimler tarafından kanıta dayalı tıp kurallarına dayalı olarak konulacağı ancak yönetmeliğin yayımından sonraki altı ay içerisinde oluşturulması ön görülen Ulusal Organ Nakli ve Bağışı Koordinasyon Sistemi Uygulama Rehberi’ne göre ve kanıta dayalı olarak konulması gerektiği öngörülmüştür. Ulusal Organ Nakli ve Bağışı Koordinasyon Sistemi Uygulama Rehberi’nin oluşturulmasına ait çalışmalar sürdürülmektedir. Yeni yönetmeliğin yayımlanmasından önce 2238 sayılı “Organ ve Doku Alınması, Saklanması, Aşılanması ve Nakli Hakkındaki Kanun”da 2014 yılında yapılan değişiklik ile düzenlenmekte idi (5). Yine madde 8 ile tanının gecikmesine neden olabilen ilgili hastanede branş hekimi ve/veya organ ve doku nakli koordinatörünün olmaması gibi koşullarda tanı sürecinin hızlandırılması için diğer merkezlerden destek verilmesi gibi kolaylıklar getirilmiştir (6).

Madde 8 beşinci bendinde beyin ölümünde olası yaşam sonu kararları ülkemiz koşullarına uygun olarak belirtilmiştir. Bu maddenin hazırlık sürecinde; T.C. Sağlık Bakanlığı Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Doku, Organ Nakli ve Diyaliz Hizmetleri Dairesi Başkanlığı ve Türk Yoğun Bakım Derneği (TYBD) Beyin Ölümü, Organ Donasyonu Çalışma Grubu işbirliği yapmışlardır. İlgili maddede “Beyin ölümü teşhisi konulan olgularda organ bağışlanmasına ilişkin aile veya yasal vasi onayı olmaması durumunda uygulanan organ koruma protokollerine son verilir. Aile veya yasal vasi tarafından organ bağışında bulunulması durumunda ise organın bekleyen hastaya nakledilmesine kadar geçen süre içerisinde, verici bakımı için ihtiyaç duyulan organ koruma protokolleri devam ettirilir” ifadesi ile organ bağışı yapılan ve yapılamayan olguların prognozu için yoğun bakım hekimlerine çözüm sunulmuştur (6). Bu madde yoğun bakım ünitesinde yaşam sonu kararlarına ait yeterli mevzuatın olmadığı ülkemiz için önemli bir aşama olarak görülebilir (7).

Beyin ölümü tanısı konulmasına ait gerekliliklerin düzenlendiği Ek-1 eski yönetmelik le çok büyük oranda aynı olarak düzenlenmiştir. Ancak beyin ölümü tanı kriterlerinin sıralandığı bu ekin ön koşulların belirtildiği birinci maddesi c bendinde santral vücut ısısının ≥ 36 °C olması gerektiği belirtilmiştir. Eski yönetmelikte aynı maddede bu değer ≥32 °C olarak belirlenmiş ve tanı konulmasında büyük zorluklara neden olmakta idi (6). Yine TYBD Beyin Ölümü, Organ Donasyonu Çalışma Grubu işbirliği ile yapılan bu değişiklik mevzuatımızı güncel literatür ile uyumlu hale getirmiştir (8).

Sonuç

Sonuç olarak; 2022 Aralık ayında yayımlanarak yürürlüğe giren yeni yönetmelik ile beyin ölümü konusunda yaşam sonu kararları ve santral vücut ısısı ile ilişkili yapılan değişiklikler tanı ve izlem sürecinde kolaylıklar getirmiştir. İlgili mevzuat Ulusal Organ Nakli ve Bağışı Koordinasyon Sistemi Uygulama Rehberi ile daha güçlenecektir. Mevzuatın oluşturulması sırasında T.C. Sağlık Bakanlığı ve alanında uzman hekimlerin çalıştığı mesleki derneklerin işbirliği önem taşımaktadır.