Giriş
Makrofaj aktivasyonu sendromu (MAS) veya diğer genel adıyla hemofagositik lenfohistiyositoz (HLH), immün sistemin aşırı şekilde aktivasyonuna sekonder organ ve dokularda oluşan yıkım nedeniyle hayatı tehdit eden bir durumdur. HLH, ailesel veya sporadik olarak ortaya çıkabilir, bağışıklık dengesini bozan çeşitli olaylar tarafından tetiklenebilir. Enfeksiyonlar hem genetik yatkınlığı olanlarda hem de sporadik olgularda yaygın bir tetikleyicidir. HLH hastalarının çoğunda, makrofajların aşırı aktivasyonu ile birlikte naturel killer (NK) hücrelerinin ve sitotoksik T-lenfositlerin (STL) fonksiyonları bozulmuştur (1,2). HLH hastalarında makrofajların, NK hücrelerinin ve STL’lerin sürekli aktivasyonu, aşırı sitokin üretimine yol açarak multiorgan yetmezliğine ve mortalitede artışa neden olur (3). HLH tanısında kullanılan laboratuvar ve klinik bulgular arasında ateş %95, splenomegali %89, bisitopeni %92, hipertrigliseridemi veya hipofibrinojenemi %90, hemofagositoz %82, ferritin >500 mcg/L %94, düşük NK aktivitesi %71, soluble CD25 artışı %97 olarak bulunmuştur (4). Koronavirüs enfeksiyonu sırasında gelişen sitokin fırtınasında da hemofagositik sendroma benzer aynı zamanda farklı laboratuvar ve klinik bulgular görülür. Bu zorluklara rağmen tablonun aciliyeti açısından hiç zaman kaybetmeden fark edilip tedavisi gerekir.
Olgu Sunumu
Dış merkezdeki sağlık kuruluşuna halsizlik nedeniyle başvuran 44 yaşındaki erkek hasta şüphe üzerine yapılan polimeraz zincir reaksiyon testinde pozitiflik olması üzerine pandemi servisine yatırılıp, favipirapir, hidroksiklorokin, azitromisin tedavisi başlandı. Hastanın yatışının 8. gününde C-reaktif protein (CRP) artışı nedeniyle mevcut antibiyoterapisi değiştirilmiş, 9. gününde yapılan tetkiklerde genel viral paneli (insan bağışıklık yetmezliği virüsü, hepatit B çekirdek antikoru, hepatit C virüs) negatif, platelet: 462.000/mm3, hemoglobin: 11,1 g/dL, lenfosit: 1,730/mm3, procalcitonin: 0,221 ng/mL, trigliserit: 435 mg/dL, CRP: 281 mg/dL, immünoglobulin A: 1,84 idi. Klinikte kötüleşme, oksijen ihtiyacında artış, akciğer grafisinde önceki grafilere göre progresyon olması (Resim 1), interlökin-6’nın (İL-6) 115,3 pg/mL olması, ferritinin 596 ng/mL’den 873 ng/mL’ye ve D-dimerin 1,033 ng/mL’den 2,142 ng/mL’ye çıkması üzerine, hasta hemofagositik sendrom olarak değerlendirilip, tocilizumab 400 mg yapıldıktan sonra yoğun bakım ünitemize (YBÜ) alındı. Hastaya YBÜ’deki ilk gününde Koronavirüs hastalığı-2019 (COVİD-19) enfeksiyonu için hazırlanmış iki ünite aferez immün taze donmuş plazma verildi. Hastaya günde iki kez 3 saatlik prone pozisyonu verilip, aralıklı non-invaziv mekanik ventilatör desteği sunuldu. Hastanın YBÜ’de yatışının ikinci gününde yapılan tetkiklerde periferik yayması normal sınırlarda, prokalsitonin 0,282, CRP: 253 mg/dL, fibrinojen 818 mg/dL, İL-6’nın 115’ten 505 pg/mL’ye, D-dimer’in 2,142’den 3,176 ng/mL’ye ferritininde 873 ng/mL’den 920 ng/mL’ye progrese olması üzerine hastaya ikinci doz 400 mg tocilizumab yapıldı. Hastanın yatışının üçüncü gününde İL-6: 397 pg/mL, D-dimer: 4,266 ng/mL, CRP: 95 mg/L, fibrinojen: 477 mg/dL, ferritin: 1,139 ng/mL olarak ölçüldü. Hastanın yatışının dördüncü gününde D-dimer: 6,601 ng/mL, CRP: 34 mg/dL, fibrinojen: 451 mg/dL bulundu. Hasta yatışın 6. gününde, yapılan kan gazı takipleri ile çekilen PA AC grafisinde düzelme ve enflamasyon belirteçlerinde gerileme olması üzerine servise çıkarıldı. Hastanın taburculuk sonrasında da çekilen PA AC grafisinde herhangi bir ize rastlanmadı (Resim 2).
Tartışma
Bildirilen olgu serileri ve gözlemlerde, COVID-19 seyrinde görülen MAS tablosunun kalıtımsal HLH ya da romatizmal hastalıklarda görülen MAS tablolarına benzerlik gösterse de, hastalığın seyrine bağlı olarak birçok klasik HLH bulguların gelişmeyebileceği bildirilmektedir.
HLH hastalarının %50 ila %90’ında karaciğer enzimi seviyelerinin normalin üç katından daha fazla olabileceği, özellikle LDH’nin de %85 oranında arttığı gösterilmiştir (5). Hastaların %80’inden fazlasında bilirubin seviyeleri 3 ila 25 mg/dL arasında görülür. Ayrıca; gama-glutamil transferaz seviyelerinde, lenfositler ve makrofajlar tarafından safra yolu infiltrasyonu nedeniyle yükselebilir (6). Karaciğer fonksiyon bozukluğu ile yaygın damar içi pıhtılaşmaya bağlı olarak koagülasyon anormallikleri sıklıkla görülür (7). HLH hastalarının üçte birinde nörolojik anormallikler gözlenmiştir. Bu anormalikler oldukça değişken olup, nöbetler, zihinsel durum değişiklikleri ile ataksiyi içerebilir (8). Kardiyak tutulum nedeniyle vazopressör ihtiyacı doğuran hipotansiyon gelişebilir. Eğer deri tutulumu olursa yaygın döküntüler, eritrodermi, ödem, peteşiler ve purpura karşımıza çıkabilir. Hastamızda splenomegali, karaciğer fonksiyon testlerinde artış, koagülasyon parametrelerinde uzama, nörolojik bir bulgu ve deri tutulumu gözlemlemedik. Tanı kriterlerinden biri olan hipofibrinojeneminin aksine D-dimer ile birlikte yükselen fibrinojen seviyeleri vardı.
D-dimer normalde fibrinojen yıkım ürünüdür. D-dimer yüksekliği ile fibrinojen düşüklüğü alışılmış bir tablodur. Hastamızda fibrinojen seviyelerinin yüksek seyretmesini, fibrinojenin akut faz reaktanı olması nedeniyle hiperenflamasyona ikincil olarak geliştiğini düşündük. COVID-19 seyrinde gelişen MAS için, ardışık ölçümlerle yapılan tetkiklerde CRP, ferritin, D-dimer gibi enflamasyon belirteçlerindeki artış anlamlıdır. MAS’ye bağlı sitokin fırtınası ile hastalığın prognozunda kötüleşme olabileceğini bilinmektedir. Bu nedenle enflamasyon belirteçlerinde artış olan hastaların MAS açısından tanı ve ayırıcı tanısının dikkatlice yapılıp, vakit kaybetmeden tedaviye başlanması gerektiğini düşünmekteyiz.
Etik
Hasta Onayı: Sözlü olarak onam alınmıştır.
Hakem Değerlendirmesi: Editörler kurulu dışında olan kişiler tarafından değerlendirilmiştir.
Yazarlık Katkıları
Cerrahi ve Medikal Uygulama: T.Ç., C.G., N.T., Konsept: T.Ç., N.T., Dizayn: T.Ç., C.G., N.T., Veri Toplama veya İşleme: T.Ç., Analiz veya Yorumlama: T.Ç., Literatür Arama: T.Ç., Yazan: T.Ç.
Çıkar Çatışması: Yazarlar tarafından çıkar çatışması bildirilmemiştir.
Finansal Destek: Yazarlar tarafından finansal destek almadıkları bildirilmiştir.